«Ұлт тарихын ұлықтаған Ұлы»

«Ұлт тарихын ұлықтаған Ұлы»

(8-9 сыныптарға арналған диолог-пікірталас)

Мақсаты:
           А/ Білімділік: І. Есенберлиннің  өмірі мен шығармашылығы жөнінде мағлұмат беру, трилогияның мазмұны мен кейіпкерлерімен таныстыру. ХУ-ХІХ ғасырлардағы қазақ халқының тарихи шежіресін түсіндіру.
        Б/ Дамытушылық: Әдеби теориялық білімдерін арттыру, өз пікірлерін айтуға дағдыландыру. Ойлау, жүйелі салыстыру қабілеттерін жетілдіру.
        Ә/Тәрбиелік: тарихи көркем шығармадағы ұлттық рухты негіздеп, ұлттық сананы қалыптастыру, адамгершілікке. адамдық сүйіспеншілік өсиеттерге. баулу, азаматтық, гуманистік қасиеттерді дарыту,  еліне,халқына адал қызмет етуге тәрбиелеу 

Сабақтың түрі :  диолог - пікірталас

Сабақтың көрнекілігі:

           І. Есенберлиннің суреті,

           2. Кітап  көрмесі,

           3. Бейнетаспа.

           4. Кинодискет
 Эпиграф:

«І. Есенберлин қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ халқы тарихының төрінен лайықты орын алатын дара тұлға...» Н. Назарбаев.
«І.Есенберлиннің “Көшпенділерін” мұқият зерделемейінше қазақ ұлтының сан ғасырлық тарихын талдап, пайымдау да мүмкін емес әрі мұнсыз ол толық қанды болмайды»  Әнуар Әлімжанов 
«... Алайда, ең бастысы, “Көшпенділердің” бұрынғы қоғам жайында да, қазіргі жағдайға да тәуелсіз өз құндылығы мен әдеби тағдырының барлығында жатыр»  Шыңғыс Айтматов

3. “Көшпенділер” трилогиясы халықтың өзін -өзі танып білуінің тамаша кезеңдік туындысы болып табылады.
Ұйымдастыру кезеңі.
1) Топқа бөлу."Алаш" және "Көшпенділер"атаулары жазылған парақшаларды таңдау арқылы топтасады.
2) Сергіту сәті. Оқушылар допты кезекпен бір - біріне ұсына отырып, 2015 жылы қандай тарихи оқиғалар және ақын, жазушы. қоғам қайраткерлерінің мерейтойлары атап өтілетінін айтады.
Кітапханашының кіріспе сөзі: Ой - қозғау.
"Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді". Атақты «Көшпенділер» трилогиясының авторы, тарихи жазушы Ілияс Есенберлиннің 100 жылдығы 2015 жылы аталып өттік. Қара сөздің хас шебері, қазақ әдебиетіндегі тау тұлғаның мерей тойы ЮНЕСКО көлемінде тойланбақ. Ал, біз ол туралы не білеміз?
 1 - оқушы:
10 қаңтар Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең көп роман (17) жазған жазушы - Ілияс Есенберлиннің туған күні. Ӏлияс Есенберлин (10 қаңтар 1915 жылы қазіргі Ақмола облысы, Атбасар қаласы - қазан 1983жыл, Алматы) — қазақ жазушысы.
Есін білетін қазақ Есенберлинді танымайды десек, елдігімізге сын болар.
"Есенберлин Ілияс қызық еді,
Ерейменнің сілемі,
Үзігі еді.
****
Арғымағы болса да арық тіпті,
Аламанда, әйтеуір, жарып шықты.
Тірескеннің біразы шыдамады,
Тізесі де қатты еді жарықтықтың!
Саялайтын кісісін саялайтын.
Аялайтын адамын аялайтын.
Ағайын деп жатпайтын,
Ағайынды
Аямайтын жерінде аямайтын!
Елім дейтін, әйтеуір, жерім дейтін.
Ер үстінде ешкімге берілмейтін.
Жазуға да, әрине, жалықпайтын,
Егеске де - шіркін - ай!- ерінбейтін!
Бұл мінез ғой...", - деп жырлады Қадыр Мырзалиев "Ілияс Есенберлин" өлеңінде.
2 - оқушы: Өмірі және еңбек жолы. Жазушының балалық шағы аштық жалмаған зұлмат заманға тап келіп, 5 жасында тұл жетім қалды. Бала Ілияс балалар үйіне тапсырылды. Шығармашылыққа бір табан жақын өскен ол қабырға газетіне өлең жазып тұрды. Мектепті тәмамдаған соң, Қызылорда қаласына барып, интернат мұғалімі болып жұмысқа орналасты. Кейін Қарсақпайдағы аудандық атқару комитетінде жұмыс істеді. Жұмыс істей жүріп, Алматыдағы Қазақ тау - кен институтына түсті. Талантты да талапты жігіт тез көзге түсіп, 1937жылы Қазақстан КСР - ның бірінші Конституциясын қабылдаған Қазақстан Кеңестерінің алғашқы Төтенше съездіне делегат болып сайланды.
3 - оқушы: 1940 жылы Қазақ тау - кен институтын бітіріп, Жезқазған рудниктерінде инженер болады. Ұлы Отан соғысына қатысқан.
1942 - 1947 жылдар аралығында Қазақстан КП ОК - нің нұсқаушысы,
1951 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры,
1953 - 1954 жылдары ҚР Геология министрлігінде аға инспектор, 1954 - 1955 жылдары Берсүгір шахта басқармасының (Ақтөбе облысы) бастығы, 1955 - 1957 жылдары Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасының аға редакторы, 1958 - 1967 жылдары "Қазақфильм" киностудиясының аға редакторы, сценарий редколлегиясының мүшесі, 1967 - 1971 жылдары "Жазушы" баспасының директоры, 1971 - 1975 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2 - хатшысы болып қызмет атқарады.
Кітапханашы: Төл әдебиетіміздің тарихында 17 роман жазып қалдырған Ілияс Есенберлиннің болмысын ашу мақсатында өз ойын алға шығардық.«Мен алдыменен материал жинаймын. Деректер іздеймін. Айғақты уақиғаларды қараймын. Халық фольклорына сүйенемін. Жазба бетінде қандай шығармалар бар, соның барлығын қолым жеткен жерге дейін зерттеймін, оқимын, бірімен бірін салыстырамын. Осылай дайындаймын. Материал дайындалғаннан кейін алдымен ойға салып, бір жыл өте ме, көп жыл өте ме, миыма өзім жазамын. Не туралы болу керек, асыл арманың не еді осы кітапты жазғанда, нені көтергің, нені ашып айтқың келеді? …Тереңдеп ізденіп, өз ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын».

«Көшпенділер» тарихи роман 

1.  Тарихи роман дегеніміз не?
     Тарихи романдар деп - өткен тарихтың маңызды оқиғаларын қайта жаңғыртып, оларды көркем түрде баяндайтын романдарды айтады

І.Есенберлин өзінің тарихи трилогиясында қазақ елінің ХУ-ХІХ ғғ. Тәуелсіздік үшін табанды күрестерін көркем суреттейді. Осы жолдардағы қиындықтардыішкі қайшылықтарды, адам қатынастарын, олардың әрекеті мен мінез-құлықтарын, сырт жаулармен шайқаста шыныққан бірлікті, дәстүрді,салт-сананы көрсетеді.Тарихи жазба деректерге , шежіре мағлұматтарына , аңыз әңгімелерге сүйене отырып, қазақ халқының тарихынынң аса маңызды тұстарын ашып, көптеген тарихи қайраткерлердің көркем тұлғасын жасайды.
«Көшпенділер» трилогиясы үш романнан тұрады.

Кестемен жұмыс
Трилогияның қамтитын уақыты    Трилогияның романдары    Трилогиядағы тарихи тұлғалар
ХУ – ХІ ғасырлар    “Алмас қылыш”    Әбілқайыр хан
ХІІ – ХУІІІ ғасырлар    “Жанталас”    Жәнібек хан, Керей хан
ХІХ ғасыр    “Қаһар”    Асан қайғы, Қазтуған,Абылай хан,Бұқар жырау, Кенесары хан, Ағыбай батыр

Тарихи оқиғалардың трилогияда бейнеленуі
1) “Алмас қылыш”  романында  ХУ –ХУІ ғасырларда Қазақ хандығының құрылуы Әбілқайыр, Жәнібек, Керей хандардың тақ үшін таласы, қазақ руларының бірлесу идеясының басым суреттелуі

2)  “Жанталас” романында  ХУІІ –ХУІІІ ғасырларды Қазақстанның шетел басқыншыларымен күрес және Әбілқайыр ханның Қазақстанның Батыс бөлігімен Ресей патшалығы қол астына кіруі. Қалмақ хандығының қазақ еліне опасыздық шапқыншылығы,Алакөл маңайында, Ордабасы өңірінде болған қырғын ұрыстар, Ресей патшалығының қол астына кірген Әбілқайырдың түпкі армандарының жеке басындағы түңіліс суреттері

3) “Қаһар” романында ХУІІІ ғасырда Абылай хан бастаған қазақ халқының қалмақ басқыншыларын біржолата талқан етуі. Абылайдың қазақ елін дербес Қазақ хандығына біріктіру әрекеттері. Абылай хан мен оның батырларының ел тәуелсіздігі үшін күрестегі ерлік , даналық істері.
Абылай ханның қазақ елін біріктіру жолындағы жанталас күйзелістері
«Көшпенділер» киносынан үзінді көрсету.

«Алмас қылыш» бөлімінде басты кейіпкер Әбілқайыр ,Жәнібек, Керейлер.

Кейіпкерлерін талдау

Әбілқайыр
Айлакер, ақылды, айбарлы ел басшысы    өз мақсаты жолында ешбір арамдық, азғындықтан тайынбайтын мейірімсіз, қанды қол

Романнан үзінділер оқып танысу.
1. Шыңғысханның балаларына өсиеті
2.Абылай мен Бұқар жырау
4. Уали сұлтанның баласы Абылай
3. Батыр Баян мен Ноян
4.  Абылайдың ақ бурасы
5. Абылайдың түсі
6. Абылайдың өлер алдындағы өкініші
7. Абылай хан мен сұрша қыз хикаясы

        
Пікірсайыс сұрақтары:

1. - Балалар! Осы фильмінің қазіргі сіздің замандастарыңыздың санасын қалыптастыруға, ғылыми дүниетанымын, тарихы көзқарасын дамытудағы орнынын нақтылай аласыз ба?

2. - Оқушылар! Осы көрген үзіндіден өзіңіздің ішкі рухани-адамгершілік дүниеңізді немен байыттыңыз? Өз пікіріңізбен еркін бөлісуге шақырамыз...

3. -  І.Есенберлиннің шығармашылық жолы қалай басталды?
4. -  Жазушының қандай кітаптары бар?
5. -  «Көшпенділер» трилогиясының идеялық мазмұны, үш кітапта суреттелген кесек кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен көздеген мақсаттары
6. -   Қай шығармасы үшін жазушы Абай атындағы мемлекеттік сыйлықты алды?

Қортынды: Пікірталастың соңында кітапханашы Альмағамбетова Айгерім  оқырмандарға осы шығарманы бейнетаспадан көрсете отырып, еліне деген сүйіспеншілігін арттыру керектігін айтып қорытындылады. 

Барлық оқырмандар шарадан рухани нәр алып тарқасты.

 Диалог-пікірталасқа оқырмандар белсене қатысқан үшін, балалар әдебиеті бөлімінің атынан шағын сыйлықтарымызды  тапсырдық.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Бүкіл қазақ Есенберлиннің тарихи кітаптары арқылы тарихқа көзін ашты: [Жазушы Ілияс Есенберлин туралы тарихшы Берекет Кәрібаевпен сұхбат] / Кәрібаев Б; сұхбаттасқандар Рысбек Үркімбай, Мәдина Серікқызы // Аңыз адам.- 2015. - № 16. - Б. 40-44

2..Есенберлин І. (жазушы) -- Қазақ тарихының әдеби суреткері - Қазақ хандығының бес жүз елу жылдығы - Керей мен Жәнібек хан - Қазақ хандығының тарихы - Көшпенділер трилогиясы

2.Бүкіл қазақ Есенберлиннің тарихи кітаптары арқылы тарихқа көзін ашты: [Жазушы Ілияс Есенберлин туралы тарихшы Берекет Кәрібаевпен сұхбат] / Кәрібаев Б; сұхбаттасқандар Рысбек Үркімбай, Мәдина Серікқызы // Аңыз адам.- 2015. - № 16. - Б. 40-44

Құрастырған:       Алмағанбетова А.